Hakan Çörekçioğlu – Modernite ve Ütopya

“Eseri içerdiği hicivle, kelime oyunlarıyla ve tüm ironisiyle ciddiye alan yorumlar ise iki temel grupta toplanır. Birinci yorum More’un Utopia anlatısında önerdiği komünist alternatife yoğunlaşır ve More’u öncü bir sosyalist hümanist olarak selamlar. Bu yorum ünlü Alman Marksist Karl Kautskye’e kadar geri gider. Türkçe literatürde bu görüşün en önemli savunucularından biri Mina Urgan’dır. Her ikisine göre, More’un Ütopya’sı sosyalizmin ve komünizmin ilk savunusudur; hatta Karl Kautsky More’un trajik yaşam öyküsünü, yani idamını çağının problemlerini, onları çözecek maddi koşullar oluşmadan önce farkeden ‘bir dahinin trajedisi’ olarak yorumlar. Ancak Ütopya‘yı komünist düşüncenin erken bir manifestosu olarak gören bu tür yorumlar söz konusu düşüncenin kaynağı konusunda farklı görüşlere sahiplerdir. Örneğin, Kautsky More’un komünist düşüncesini somut tarihsel olaylara bağlar. Arthur E. Morgen ise bunu Rönesans’ta ve Batı düşüncesinde uzun süre ilgi gören Inka komünizmiyle açıklar. Lorainne Stobbart Maya modelinin More üzerindeki etkisine dikkat çekerken, Thomas Engeman More’un Platonculuğuna gönderme yapar.

Muhafazakar çizgide yer alan ikinci yorum ise More’un Ütopya‘daki temel amacının Ortaçağ manastır geleneğini canlandırmak olduğunu iddia eder. Buna göre, More, hem almış olduğu manastır eğitiminin hem de Protestanlığa sempatisiyle bilinen arkadaşı Erasmus’un etkisi altında, Katolik manastır  geleneğini reforme etmek ve bu geleneğin cemaatçi ruhunu Avrupa’nın krizine bir alternatif olarak sunmak ister. Bu tarz yorumlara göre, More’un eserini komünizm savunusu olarak görmek metni çarpıtmaktır. Örneğin muhafazakar yorumun ilk temsilcilerinden Reinhold Baumstark için, More’un sosyalist düşüncesinin özünde Hıristiyanlık yatar. Bu bakımdan eserin herhangi bir politik amacı yoktur. Ütopya, Hıristiyan dininin özüne uygun olarak tamamen ahlaki amaçlarla kaleme alınmıştır. Kısacası, Baumstark’a göre, More Avrupa’nın krizine politik değil, sadece ahlaki bir çözüm önerir…

…Belli başlı örneklerden hareketle yukarıda özetlemeye çalıştığımız bu yorumların her biri, birbirleriyle kısmen veya taban tabana çelişseler de, More’un metninde bir dayanak bulabilirler. Metnin bütün bu yorumlara imkan veren çokboyutluluğu kısmen yazıldığı döneme özgü bir durum, kısmen de bu durumun yansıması olarak metne sızan ideologemelerin bir sonucurdur. Bu açıdan metni kendi tarihsel bağlamından incelemek, yazıldığı dönemin tarihsel çelişkilerinden nasıl doğduğunu görmek özellikle önemlidir. Nitekim Jameson’ın analizi bu bağlamda özel bir anlam kazanır. Jameson metnin semiyotik düzeninde dört tür ideologeme keşfedebileceğimizi ve bunların birleşmesinden metnin ideolojik mesajını çıkarabileceğimizi iddia eder. Bu dört ideologeme şunlardır: Antik Yunan, Ortaçağ, İnkalar  ve Protestanlık. Ona göre Ütopya bu dört ‘temsili dilin bir sentezi’dir” (s. 96-98).

Çörekçioğlu, Hakan (2015). Modernite ve Ütopya, Sentez Yayıncılık, Bursa.