Türk atasözlerinin en eski örneklerini barındıran Divanü Lugati’t-Türk’te yaklaşık üç yüz tane atasözü tespit edilmiş ve Kaşgarlı Mahmud’un sav dediği bin yıl öncesinin atasözlerinin bazıları:
“Aç ne yemes, tok ne temes ‘Aç ne yemez, tok ne demez’ Aç önüne konan her yemeği yer, bırakmaz; tok olan ise aç olana neler neler söyler’
Alimçı arslan berimçi sıçgan ‘Alacaklı aslan, borçlu sıçan’ Alacağını isteyen aslan gibi saldırgan, borcu olan da korkudan sıçan gibidir.
Atası anası açıg almıla yese oglı kızı tışı kamar ‘ Babası annesi ekşi elme yese, oğlunun kızının dişi kamaşır’ Ana babanın yaptığı bir kötülük çocuklarında çıkar. Bir kişi bir kötülük yapsa bunun cezasını kendisi görmese bile gelecekte çocukları bu kötülüğün cezasını çeker.
Avçı neçe al bilse adıg ança yol bilir ‘ Avcı ne kadar hile bilse ayı da o kadar yol bilir’ Bu atasözü, iki kurnaz kişi bir işte karşı karşıya geldiği zaman söylenir.
Bir karga birle kış kelmes ‘ Bir karga ile kış gelmez’ Bu atasözü kendisine yardıma gelecek arkadaşlarını beklemesi için ağır hareket etmeyi öğütlemektedir.
Kaşgarlı Mahmud’un bu biçimde anlamlandırdığı atasözünü günümüzdeki benzeri ‘Bir çiçekle bahar (yaz) gelmez’ biçimindedir. Ancak anlamda farklılık görülmektedir. Bu atasözü bugün ‘küçük, güzel bir belirti ile doyurucu sonuca ulaşıulmaz’ anlamında kullanılmaktadır.
Birin birin min bolur, tama tama köl bolur ‘Birer birer bin olur, damlaya damlaya göl olur’…
…Endik üme evlikni agırlar ‘Şaşkın konuk ev sahibini ağırlar’
Bu söz aslında konuğun ağırlanması gerektiğini bildirir. Kaşgarlı Mahmud’un verdiği bu atasözü ve açıklaması günümüzde kullanılmakta olan ‘Ahmak misafir ev sahibini ağırlar’ atasözüyle örtüşmektedir.
Erdem başı tıl ‘Erdemin başı dildir’ Burada iyi söz söyleme kast edilmektedir. Çünkü güzel söz söylemesini bilen kişi saygı görür…
…Kanıg kan birle yumas ‘Kanı kan ile yumazlar’ Kanı kan ile yıkamazlar; fitne fitne ile bastırılmaz, barışla ortadan kaldırılır.
Kişi sözleşü yılkı yıldaşu ‘İnsan söyleşerek yılkı koklaşarak’ İnsanlar birbiriyle konuşarak anlaştıkları gibi hayvanlar da birbirleriyle koklaşarak anlaşırlar…
…Közden yırasa könülden yeme yırar ‘Eğer sevenler birbirinden uzaktaysalar, birbirlerini göremiyorlarsa aşkları da gönüllerinden uzaklaşır’
Bu atasözünün günümüzdeki biçimi ‘Gözden ırak olan gönülden ırak olur’dur.
Öküş sevinç bolsa katıg ohsınur ‘Çok sevinen çok pişman olur (üzülür)’ Bu atasözü sevincini taşkınlık yaparak gösteren kişiler için kullanılır.
Suv bermeske süt ber ‘Su vermeyene süt ver’ Bu sözden maksat; sana kötülük yapan kişiye karşılık ver, çünkü yapacağın iyilik o adamı sana köle yapacaktır.
Tag tagka kavuşmas kişi kişige kavuşur ‘Dağ dağa kavuşmaz insan insana kavuşur.
Yüzke körme erdem tile ‘Yüze bakma, erdem ara’ Yüz güzelliğinin veya çirkinliğinin önemli olmadığını insanda esas aranması gerekenin erdem olduğunu açıklayan atasözüdür” (s. 131-133).
Akalın, Şükrü Haluk (2017). Binyıl Önce Binyıl Sonra Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Kaşgarlı Mahmud Haritasının Türkçeleştirilmişi. Büyütmek İçin Görsele Tıklayınız.
Tek kopyası İstanbul Millet Kütüphanesinde olan Divanü Lugati’t-Türk’ün bulunması, Türkçe’nin en büyük hazinelerinden olan bu eserin günümüze kadar ulaşmasını sağlayan, ömrü ve serveti kitaplara adanmış, tam manasıyla bir kitap aşığı Ali Emiri Efendi’dir.
Salutatorium 
Bir Cevap Yazın