“Avrupa’da ammenin düşüncesi din ve devlet ayrılığını kabul edecek derecede olgunlaşmış değildi, nitekim en nüfuzlu dini heyetlerin hepsi de tolerans prensipini kötü bir ahlaksızlık gibi görmekte idiler. Halbuki dini devletten ayırma esası, onyedinci asırda Atlantikin öbür tarafında, Yeni Dünyanın bir köşesinde tatbik sahasına çıkarılıverdi. İngiliz Kilisesi ile devletinin toleranssızlığından kaçan Puritanlar Şimali Amerika’da New England kolonilerini tesis etmişlerdi, fakat kendileri de toleranssızdılar, hem yalnız Anglikan ve Katoliklere karşı değil, Baptist ve Quakerlere karşı da. Puritanlar kolonilerinde kurdukları theokratik hükumetlere kendi mezhepdaşlarından başkalarını sokmadılar. Bunların arasında bulunan Roger Williams Hollandalı Arminius’un mezhebine mensup olanlardan öğrendiği dini devletten ayırmak fikrini iyice benimsemişti. Bu kanaati sapıklık sayıldığı için kendisini Massachusetsten çıkardılar O da, Puritan kolonistlerinin itisaflarına uğrıyanlar için bir sığınak olmak üzere, Providence şehrini kurdu. Roger Williams burada demokratik bir cumhuriyet tesis etti, ki vazetmiş olduğu teşkilat kanununa göre devlet erkanı yalnız sivil idare işleri ile meşgul olacaklar, din işlerine hiç karışmayacaklardı. Böylece meydana çıkan Rhode Island cumhuriyetinde, çok geçmeden, başka şehirler de kuruldu, ve II. Charles, ısdar ettiği bir beratla (1663) yeni cumhuriyetin teşkilat kanununu tasdik etti. Bu kanun, hangi mezhep ve tarikattan olursa olsun, Hıristiyan olan her vatandaşın bütün siyasi haklardan tam bir suretle istifadesini temin ediyordu. Hıristiyan olmayanlara tolerans gösteriliyor, lakin bunlar Hıristiyanların istifade ettiği siyasi haklardan mahrum bırakılıyordu. Bu hadde kadar olan din hürriyeti tam değil, eksikti. Fakat, bir müddet sonra, Yahudilerin de siyasi haklardan istifade etmeleri kabul olundu ki bu keyfiyet Rhode Island Cumhuriyeti halkının ne hür bir atmosfer içinde yaşadığını belirtir. Gerçekten tolerans prensipine dayanan ve dini işlerin idaresini sivil hükumetin elinden tamamiyle çekip almayı esas tutan ilk modern devleti kurmak şerefi Roger Williams’a aittir” (s. 82-83).
Bury, J. B. (1945). Fikir ve Söz Hürriyeti, (çev. Avni Başman), Remzi Kitabevi, İstanbul.
Salutatorium 
Bir Cevap Yazın